Kino Wojciecha Jerzego Hasa
W labiryncie czasu i przestrzeni
Już w filmie „Harmonia”, pierwszym krótkometrażowym filmie fabularnym, zrealizowanym przez Wojciecha Jerzego Hasa w 1947 roku, są widoczne główne motywy obecne w całej twórczości reżysera. Subiektywizacja narracji udostępnia widzom perspektywę bohatera. W tym filmie jest nim mały chłopiec, który marzy o posiadaniu harmonii. Pojawia się okno będące w kinie autorskim Hasa granicą między światem zewnętrznym i wewnętrznym. Sen odsłania świat pragnień chłopca. W filmie przenikają się różne płaszczyzny życia człowieka. Scenografia i rekwizyty pokazane w początkowym długim ujęciu panoramującej kamery, tak charakterystycznym dla poetyki filmów Hasa, stają się ekwiwalentem myśli i pragnień małego bohatera filmu.
W „Pętli” – pełnometrażowym debiucie Hasa opowiadającym o dramacie alkoholika Kuby – pojawiają się zdarzenia i sytuacje, które widz może uznać za wyraz stanów świadomości bohatera. Świat psychiczny Kuby znajduje odbicie w otaczającej go przestrzeni i sytuacjach, w których bohater uczestniczy. Można odnieść wrażenie, że subiektywne przeżycia Kuby i obiektywne wydarzenia fizyczne pojawiają się jednocześnie tworząc obejmującą obie te sfery przestrzeń labiryntową, w której został zamknięty bohater filmu. Rzeczywistość otaczająca Kubę wykazuje niezwykłą zgodność z jego stanem psychicznym i pojawiającymi się myślami. Sfera psychiczna i fizyczna zdają się być aspektami tej samej czasoprzestrzeni. W „Pętli” pojawia się charakterystyczna dla całej późniejszej twórczości reżysera poetyka przestrzeni labiryntowej, będącej odbiciem świata wewnętrznego bohatera i odzwierciedleniem złożoności życia człowieka. We wnętrzu tego labiryntu bohaterowie Hasa odnajdują wśród ukrytych pragnień i lęków samych siebie.
Film „Jak być kochaną”, będący adaptacją opowiadania Kazimierza Brandysa, odsłania zawartą w wewnętrznym świecie bohaterki złożoną wojenną rzeczywistość z obecną w niej doświadczaną przemocą, przeżywanym lękiem, bezbronnością. Przeżycia okupacyjne pojawiają się w retrospektywach, w czasie lotu samolotem. Rzeczywistość lat wojny jest dla bohaterki nieprzemijającą traumą i doświadczeniem psychicznego uwięzienia. Wspominając doświadczenia sprzed lat bohaterka zastanawia się nad swoim postępowaniem i życiem. Felicja – w mistrzowskiej kreacji aktorskiej Barbary Krafftówny – porusza się w labiryncie pamięci. Wspomina, a zarazem wątpi, udaje i zaprzecza samej sobie. Widz pomiędzy filmowymi kadrami i słowami bohaterki musi samodzielnie odszukać to co nie zostało wyrażone. Felicja wspomina tragiczną, niespełnioną miłość z lat okupacji. Poszukuje prawdy o swoim życiu, pełnym niejasnych i sprzecznych uczuć, które wówczas nią kierowały.
Bohater filmu „Szyfry” prowadzi po latach poszukiwania zaginionego dziecka. Ukryty w filmie wielowymiarowy obraz świata składa się z akcji filmu, warstwy wizyjnej niosącej obraz zagłady i nawiązującej do malarstwa Grottgera ikonografii narodowej, zdjęć współczesnego Krakowa i fotografii z lat wojny. Film ukazuje uwikłanie człowieka w historię, konfrontuje okupacyjne i emigracyjne doświadczenie II wojny światowej. Reżyser mówi o niemożności porozumienia się i wzajemnego zrozumienia. Pokazuje jak czas wojny odwraca porządek moralny. Has opowiada jak koszmar doświadczeń z okresu wojny niesiony przez pamięć spotyka się ze współczesnością i tworzy szyfr – symboliczny język pokazujący doświadczenie wewnętrzne bohatera. Czas odmienia sensy i wartości. Labiryntowy obszar pamięci łączy żywych i postacie obecne w świecie zmarłych. Życie i śmierć, pamięć i fikcja łączą się ze sobą w obecnym w filmie motywie ofiary opowiadając o losie narodu i jednostki.
Film „Sanatorium pod Klepsydrą”, zrealizowany na podstawie opowiadań Bruno Schulza, łączy zawarte w nich wątki, postaci i motywy. Józef przybywa do sanatorium doktora Gotarda, w którym czas rządzi się własnymi, niezwykłymi prawami. Czas pozwala wydobyć obrazy wspomnień z przeszłości, powrócić do głębi własnej pamięci, wejść w przypominającą sen i ulegającą transformacji czasoprzestrzeń labiryntową, pełną przeskoków i zawirowań. Łatwo jest się w niej zgubić, możliwe jest tylko błądzenie. Wydarzenia nie następują w porządku chronologicznym i nie zawsze są zgodne z obiektywną prawdą. Podróż prowadzi w głąb własnego wnętrza. W czasie wędrówki dokonuje się konfrontacja z obrazami przywoływanymi z głębokich warstw psychiki, z pamięci i uczuć. Obrazy są przetwarzane przez wyobraźnię bohatera, która uzupełnia luki w jego pamięci o różne szczegóły. Wędrówka bohatera do czasów dzieciństwa, młodości i rodzinnego domu jest zarazem procesem oswajania się ze śmiercią. Józef przechodzi przemianę, dzięki której może stać się pośrednikiem między żywymi i umarłymi. Has opowiada w „Sanatorium pod Klepsydrą” o świecie, który już nie istnieje. Film został zrealizowany z świadomością zagłady narodu żydowskiego.
Film „Pismak”, zrealizowany na podstawie powieści Władysława Terleckiego, przynosi rozważania na temat wolności osobistej twórcy. Has porusza problematykę doświadczania wewnętrznego wymiaru czasu. Bohater przebywa w więzieniu, które przyjmuje w filmie formę labiryntową i przechodzi przez doświadczenia, które zmieniają jego osobowość. Reżyser przedstawia istotę wolności poprzez jej brak. W atmosferze absurdu i grozy, przypominającej utwory Kafki, w wewnętrznym doświadczeniu bohatera zatraca się granica pomiędzy realnością i światem psychicznym. Pojawiająca się w filmie rzeczywistość zewnętrzna stanowi odzwierciedlenie stanów wewnętrznych bohatera – jego snów, przeczuć, lęków, przemyśleń, marzeń, wspomnień, obaw, poczucia niepewności własnej tożsamości. W „Pismaku” jest obecna poetyka snu i halucynacji kreowana przez nieostre zdjęcia, przenikania, zwolnioną pracę kamery i obiektywy szerokokątne. Has prowadząc narrację z punktu widzenia bohatera pozwala widzowi się z nim identyfikować, wniknąć do wewnętrznego świata filmowej postaci, która przechodzi przez proces rozpoznawania własnej tożsamości i poszukiwania drogi życiowej.
Film „Osobisty pamiętnik grzesznika przez niego samego spisany”, na podstawie powieści Jamesa Hogga, to historia Roberta, którego zwłoki ożywają po wydobyciu z grobu. Bohater opowiada historię, która składa się z kilku retrospekcji. Narracja jest prowadzona z perspektywy pośmiertnej. Film jest rodzajem widowiska złożonego z wyobrażeń, urojeń i snów. Zaciera się granica pomiędzy fikcją a rzeczywistością. Oniryczno-metafizyczna tkanka filmu odwołuje się do poetyki filmów grozy. Obecne są także nawiązania do malarstwa europejskich romantyków, odwołania do poetyki ekspresjonistycznej i symboliki wanitatywnej. Miejsce akcji pozostaje niedopowiedziane. W rzeczywistości dramat rozgrywa się w duszy bohatera, którego nawiedza przebiegły demon. Robert staje się jego ofiarą. Has ukazuje mechanizmy prowadzące do utraty przez człowieka wolności osobistej.
Struktura „Niezwykłej podróży Baltazara Kobera” przypomina średniowieczny moralitet. Akcja filmu dzieje się na początku XVI wieku, w czasach kontrreformacji. Has porusza problematykę śmierci i zmartwychwstania. Mówi o śmierci jako formie życia. Droga, która podąża Baltazar jest labiryntową wędrówką inicjacyjną, prowadzącą do wtajemniczenia w misterium życia i śmierci. Świat żywych i świat zmarłych przenikają się wzajemnie. Kluczem do zrozumienia filmu jest symbolika kart tarota. Baltazar przechodzi przez wiele prób i doświadcza przeciwności losu. Podąża w stronę świata wartości duchowych, ku innemu życiu, które rozpoczyna się po śmierci człowieka. Istotą filmu jest duchowa przemiana bohatera. Has po raz kolejny, a zarazem ostatni, mówi o poszukiwaniu przez człowieka prawdy o swej obecności na ziemi, której poznanie za życia wydaje się niemożliwe. Symbol labiryntu staje się metaforą losu bohaterów filmów Wojciecha Jerzego Hasa.
