Jedną z charakterystycznych cech kina autorskiego Andrzeja Wajdy, występującą w całej twórczości reżysera, jest szczególna sytuacja, w której znajdują się bohaterowie jego filmów. Są oni przedstawiani w trakcie dokonującej się w ich życiu ważnej zmiany. Znajduje ona odzwierciedlenie w ich wewnętrznych zmaganiach, w których lepiej poznają siebie i przygotowują się do dalszych etapów życia. Na przykładzie 11 filmów przypatrzymy się próbom, które przechodzą bohaterowie filmów Wajdy. Maciek Chełmicki, bohater filmu Popiół i diament, jest żołnierzem Armii Krajowej. W chwili zakończenia wojny musi podjąć decyzję, czy będzie kontynuował walkę – teraz z nowym, komunistycznym wrogiem – czy odłoży broń i rozpocznie nowe życie. Film opowiada o wewnętrznej walce bohatera, który musi wybrać pomiędzy oddaniem broni, co będzie dla niego oznaczało zdradę najwyższych ideałów, a pozostaniem razem z Krystyną, dziewczyną, w której się zakochał. O jego losie decyduje jedna, przedstawiona w filmie noc, w czasie której dokonuje się konfrontacja pomiędzy walczącymi w jego duszy przeciwstawnymi siłami. Konflikt racji wyższych, związanych z losem ojczyzny, z własnymi pragnieniami, czyni z Maćka bohatera tragicznego. Maciek wie, że każdy wybór, którego dokona, będzie związany z cierpieniem. Za decyzję, którą podejmuje, zapłaci życiem.
Film Niewinni czarodzieje, którego akcja rozgrywa się w Warszawie na przełomie lat 50. i 60 XX wieku, jest próbą pokazania portretu młodych ludzi z tego okresu, należących do pokolenia, które nie brało już bezpośredniego udziału w wojnie. Film przedstawia ich postawy życiowe, dokonywane wybory, rozczarowanie związane z rzeczywistością PRL-u. W Niewinnych czarodziejach jest obecny jazz, boks i ładne dziewczyny. Ukazany w taki sposób nieszkodliwy snobizm bohaterów był jednak efektem ich zagubienia i bezradności. Film został skrytykowany przez władze polityczne za „brak zdrowych ambicji i ideałów”. W rzeczywistości obraz Wajdy pokazywał role, które młodzi ludzie przybierali, by ochronić świat swoich prawdziwych przeżyć. Autentyzm młodzieńczych wyborów został ukazany w rozdarciu pomiędzy chęcią czerpania radości z życia a budowaniem pancerza chroniącego przed rozczarowaniami, które niosła szara codzienność. Tytuł filmu nawiązuje do słów pojawiających się w Dziadach Adama Mickiewicza, sugerujących tragiczną, wewnętrzną walkę toczoną pod maską cynizmu. Mimo upływu kolejnych dekad Niewinni czarodzieje cieszą się niesłabnącym powodzeniem wśród kolejnych pokoleń widzów. Świadczy o zawartej w filmie prawdzie o marzeniach, troskach i wyborach dokonywanych przez młodych ludzi.
Film Wszystko na sprzedaż został nakręcony przez Andrzeja Wajdę po tragicznej śmierci aktora Zbigniewa Cybulskiego. Jest to zrealizowany w aktualnej wówczas, nowofalowej stylistyce, film o realizacji filmu poświęconego poszukiwaniu śladów indywidualnej pamięci po odejściu przyjaciela. Aktorzy, znane postacie ze środowiska filmowego, grają we Wszystko na sprzedaż zarówno postacie filmowe jak i samych siebie. Obecna w filmie obserwacja codziennego życia zbliża go do praktyki kina dokumentalnego. Forma filmu, z obecnym kontrastem kolorów, wyrazistą pracą kamery i wieloma zbliżeniami jest równie ważna jak jego treść. Film nie miał scenariusza, powstawał z dnia na dzień. Jest zapisem przeżyć i wewnętrznych zmagań będących udziałem reżysera i aktorów. Pojawiające się w filmie postacie pozostają w stanie zawieszenia pomiędzy zapamiętanymi wydarzeniami i życiem, które nastąpi po śmierci kolegi. Jest to czas przeżywania odejścia przyjaciela, oswajania się z jego nieobecnością i poszukiwania odpowiedzi na wiele pojawiających się pytań.
Film Brzezina, zrealizowany na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, jest opowieścią o ostatnich tygodniach życia chorego na gruźlicę Stanisława, który przyjechał do brata Bolesława, mieszkającego w leśniczówce na odludziu. Stanisław pragnie do końca swoich dni cieszyć się radością życia. W czasie pobytu w leśniczówce przeżywa gwałtowną miłość, odkrywa harmonię i piękno świata. Bolesław odnosi wrażenie, że przyjazd brata i jego radosna obecność odbierają mu możliwość przeżywania żałoby po śmierci żony. Wajda ukazuje postawę obu braci, konfrontuje ich różne sposoby odczuwania świata. Film ukazuje mierzenie się człowieka z własną śmiertelnością, opowiada o sztuce żegnania się z życiem. Mówi o postrzeganiu konieczności śmierci, pyta o możliwość pogodzenia się ze sobą i swoim losem. Zadaje pytanie, czy zbliżająca się śmierć przynosi wolność, czy można przygotować się do własnej śmierci i śmierci drugiego człowieka. Akcja filmu została osadzona w pięknie wiosennej przyrody, Wajda nasycił obraz odwołaniami do malarstwa Jacka Malczewskiego. Brzezina opowiada o najpoważniejszej próbie, przed którą staje każdy człowiek.
Smuga cienia, filmowa adaptacja powieści Josepha Conrada Korzeniowskiego, opowiada o konieczności okazania wewnętrznej siły w zmaganiach, które niesie ze sobą życie. Młody bohater, przełamując chwilowe wahanie i zamiar rezygnacji z pracy na morzu, po raz pierwszy zostaje kapitanem żaglowca. Bierze na siebie dużą odpowiedzialność i pokonując przeciwności losu, żywioł morza i pojawiającą się na żaglowcu zarazę, zdaje najtrudniejszy egzamin w życiu. Potrafi być dojrzały i odpowiedzialny. Jest to próba, która wprowadza go w dorosłość. Film jest także opowieścią o oddaleniu od ojczyzny i poszukiwaniu swojego miejsca w świecie. Zmaganie z morzem staje się odzwierciedleniem drogi życia. Jest to opowieść o próbie, która czeka każdego młodego człowieka wkraczającego w dorosłość. Proces wewnętrznej przemiany bohatera nie jest w filmie wyrażony wprost. Został ukazany w sposób subtelny i delikatny. Tytułowa „smuga cienia” jest metaforą czasu, przepływu ludzkiego życia.
Film Bez znieczulenia, należący do nurtu kina moralnego niepokoju, ukazuje mechanizmy polityczne i zasady życia społecznego w późnych latach 70., na przykładzie trudności, które spotykają bohatera, dziennikarza i korespondenta zagranicznego Jerzego Michałowskiego. Bohater filmu przeżywa równocześnie kryzys osobisty i zawodowy. Po powrocie z kolejnego wyjazdu dowiaduje się, że odeszła od niego żona. Jego kolejna podróż zagraniczna i wykłady na uniwersytecie zostają odwołane. Film w realistyczny sposób ukazuje uwarunkowania związane z wykonywaniem zawodu dziennikarza, mówi o nadużywaniu władzy, promowaniu postaw konformistycznych i zakłamaniu moralnym prowadzącym do degradacji relacji międzyludzkich. Michałowski podejmuje walkę. Wykazuje siłę moralną, staje w obronie podstawowych wartości. Podejmuje walkę o utrzymanie małżeństwa, stara się przeciwstawić otaczającej go zawiści, obłudzie i oszczerstwom.
Wiktor Ruben, bohater filmu Panny z Wilka, zrealizowanego na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, odwiedza miejsce, w którym wielokrotnie bywał w latach młodości. Jest to jego pożegnanie z dworkiem w Wilku i mieszkającymi tam kobietami. Wyjazd do Wilka, przywołujący wspomnienia, jest w rzeczywistości podróżą Rubena do głębi własnego wnętrza. Kończąca film scena przeprawy przez rzekę promem, obsługiwanym przez przewoźnika, jest symboliczną przeprawą przez mitologiczny Styks, rzekę oddzielającą krainę zmarłych od świata żywych. Kiedy Ruben pochyla się i wypija łyk wody, rzeka staje się także rzeką zapomnienia, grecką Lete, która pozwalała zmarłym zapomnieć o ich życiu. Film Panny z Wilka opowiada o wkroczeniu bohatera w kolejny etap życia, którym jest starość.
Akcja filmu Kronika wypadków miłosnych dzieje się w Wilnie, na krótko przed wybuchem II wojny światowej. Jest to adaptacja powieści Tadeusza Konwickiego. Film jest równocześnie portretem duchowym pisarza, jego podróżą w przestrzeni pamięci. Bohater filmu, maturzysta Witek spotyka przypadkowo Alinę, córkę oficera i zdobywa jej serce. Miłość Witka i Aliny istnieje w świecie wskrzeszonym dzięki wrażliwości i wspomnieniom Konwickiego, który pojawia się na ekranie jako tajemniczy Nieznajomy. Przybywa on do krainy swojej młodości by wspominać pierwszą miłość, a także ukazane w filmie bardzo wyraziście piękno przyrody, różnorodność kulturową, klimat i zapach przedwojennej Litwy. Losy bohaterów filmu są projekcją wspomnień Nieznajomego. Spojrzenie z dystansu, obecność filtru pamięci łączy intensywność przeżytych niegdyś uczuć z ironicznym dystansem wobec czerpiących z tradycji romantycznej zachowań zakochanej pary. Nieznajomy zna przyszłość, wie, że świat, w którym żyją bohaterowie Kroniki wypadków miłosnych już wkrótce ulegnie całkowitej zagładzie. Przeżyje jedynie w pamięci i wewnętrznym uformowaniu ludzi, którzy z tamtej ziemi i z tamtego czasu pochodzą.
Film Korczak opowiada o kilku ostatnich miesiącach życia Janusza Korczaka, polsko – żydowskiego lekarza, pisarza i pedagoga. Ukazuje jego postawę życiową, zasady, którymi się kierował i walkę o ideały, którym pozostał wierny. Scenariusz został napisany na podstawie dzienników tytułowego bohatera, listów i wspomnień przyjaciół. Akcja filmu rozgrywa się w 1939 roku, w domu sierot dla dzieci żydowskich, gdzie Korczak był dyrektorem, a następnie w warszawskim gettcie. Korczak chce dać dzieciom poczucie bezpieczeństwa, stara się zaspokoić ich podstawowe potrzeby, zdobywa żywność. Równocześnie chce oswoić swoich podopiecznych ze śmiercią, przygotowuje z nimi sztukę teatralną, która mówi o umieraniu. W czasie likwidacji getta odrzuca możliwość ucieczki i jedzie na śmierć razem z dziećmi. Zginął wraz z nimi w Treblince w sierpniu 1942 roku.
Film Panna Nikt jest adaptacją powieści Tomasza Tryzny. Piętnastoletnia Marysia, wychowana w konserwatywnej i religijnej rodzinie, przeprowadza się ze wsi do dużego miasta. Jest nieśmiała, z trudem przystosowuje się do nowego środowiska. Pod wpływem koleżanek porzuca dotychczasowy świat tradycyjnych wartości. Zaczyna się inaczej ubierać, ścina włosy. Utalentowana artystycznie Kasia, która interesuje się magią, uczy Marysię samodzielnego myślenia i krytycyzmu, a zarazem podważa jej dotychczasowy światopogląd. Ewa, która ma bogatych rodziców, wprowadza bohaterkę w świat życiowego konformizmu, pieniędzy i łatwych przyjemności. Wajda przedstawia sfery współczesnej kultury mogące być zagrożeniem dla wkraczających w życie młodych ludzi. Marysia przechodzi wewnętrzną przemianę, wtajemniczenie w dorosłość. Kiedy dowiaduje się, że zachowanie koleżanek wobec niej było tylko grą, zaczyna rozumieć znaczenie podejmowania własnych, samodzielnych wyborów.
Film Tatarak jest adaptacją opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza uzupełnioną o monologi Krystyny Jandy, zaczerpnięte z pamiętnika aktorki, która gra rolę Marty i samej siebie. Jest to zarazem film o tworzeniu filmu, w którym zostają odsłonięte kulisy produkcji. W trakcie realizacji fabuła opowiadania została zespolona z opowieścią o umieraniu operatora Edwarda Kłosińskiego, męża Krystyny Jandy. Tatarak ma kompozycję wielogłosową, zawiera kilka równolegle prowadzonych wątków. Jest filmową medytacją dotyczącą późnej miłości, nieuchronnie nadchodzącego przemijania i samotności tych, którzy pozostają. Granica pomiędzy konwencją artystyczną a życiem została zatarta. Film stał się także opowieścią o samych twórcach.
W Tataraku pojawiają się motywy charakterystyczne dla całej twórczości filmowej Andrzeja Wajdy. Śmierć synów Marty w Powstaniu Warszawskim jest nawiązaniem do pierwszych filmów fabularnych Wajdy z okresu Polskiej Szkoły Filmowej. Tatarak jest kolejną adaptacją opowiadania Iwaszkiewicza przez Wajdę i kolejnym filmem ukazującym pracę na planie zdjęciowym. Pojawiają się także charakterystyczne dla kina autorskiego Wajdy inspiracje malarstwem.
