Kino Antoniego Krauzego

Twórca niepokorny

Antoni Krauze zrealizował 13 filmów fabularnych oraz 30 dokumentów będących głównie portretami wybitnych postaci polskiej kultury i dwa seriale telewizyjne.

Monidło, film fabularny nakręcony na podstawie opowiadania Jana Himilsbacha, pozwala dostrzec bardzo istotną cechę sztuki reżyserskiej Krauzego, będącą wyróżnikiem całej jego twórczości. Jest nią szacunek dla człowieka wyrażający się w starannym, wnikliwym odsłanianiu złożoności i subtelności wewnętrznego świata filmowych postaci. Tytułowe monidło to rodzaj realistycznego portretu malarsko-fotograficznego, zwykle czarno-białego, powstającego na podstawie ślubnego zdjęcia lub innych zachowanych zdjęć. Monidła stały się symbolem kiczu, ale w Polsce powstały ich miliony. Były zamawiane z powodów sentymentalnych i romantycznych. Idealizowały związek dwojga ludzi, przynosiły obraz szczęśliwego, wymarzonego małżeństwa widoczny w wygładzonych i upiększonych przez retusz twarzach, możliwie najdoskonalszych i godnych. Były swoistym „odtworzeniem” ślubu, obrazem dobra, apoteozą szczęśliwego życia. Zamawiający mógł życzyć sobie, by zostały usunięte defekty urody, zlecić zmianę fryzury i dodanie eleganckiego ubrania.

W filmie Krauzego są obecne zróżnicowane psychologiczne odcienie procesu pozyskiwania zamówienia na monidła i znaczenie obecności już gotowych portretów w życiu rodziny. Dzięki bardzo dobrej pracy reżysera z aktorami pojawia się mistrzowsko przeprowadzony proces mamienia klienta przez uzdolnionego aktorsko akwizytora, wykorzystującego wiedzę psychologiczną, sprawdzone techniki manipulacji i zawsze obecną ludzką naiwność. W ostatnich scenach filmu zostają przedstawione powody decyzji męża zamawiającego portret ślubny oraz portret syna za swoją dwutygodniową pensję. W zakończeniu dominuje ciepło, delikatność i dobroć. Krauze ujawnia marzenia swoich bohaterów.

„Towarzyszu prezesie, my tego filmu w żaden sposób nie możemy puścić” – po tych słowach szefa telewizyjnej cenzury film Meta, którego realizacja rozpoczęła się w styczniu 1971 roku, został odłożony na dziewięć lat na półkę. Meta pojawiła się na ekranach dopiero po wydarzeniach sierpnia 1980 roku.

Meta jest ważnym dziełem w historii polskiego kina. W tym filmie pojawia się obraz polski znany ze zrealizowanych w drugiej połowie lat 50. filmów tworzących tzw. „czarną serię polskiego dokumentu”. Meta pokazuje jak niewiele zmieniło się w życiu przeciętnego Polaka w czasie kilkunastu lat rządów Władysława Gomułki. Równocześnie w Mecie jest obecny wyraźnie wyartykułowany, osadzony w świecie wartości moralnych, głos sprzeciwu wobec narzucanego przez system sposobu zachowania w codziennym życiu, pozostającego w niezgodzie z sumieniem filmowych bohaterów.

Antoni Krauze w Mecie, a później w Palcu Bożym był prekursorem kina moralnego niepokoju, wyprzedzając o kilka lat moment, w którym taki sposób postrzegania rzeczywistości PRL-u został wyrażony w filmach polskich reżyserów. W Mecie pojawia się dwóch głównych bohaterów. Jeden z nich jest mało zaradny i zbyt uczciwy, by godnie ułożyć sobie życie w istniejących w PRL warunkach, zaś drugi jest niepracującym „niebieskim ptakiem”, kanciarzem i oszustem, nie skarżącym się na brak pieniędzy. Spokojny i wyważony Władysław jest magazynierem. Stracił pracę ponieważ nie zgodził się na ukrycie nadużyć. Otrzymał złą opinię i nie może z tego powodu znaleźć nowej pracy. Jego kolega Kazik jest cwaniakiem wykorzystującym bez skrupułów społeczne przyzwolenie na „zaradność”, pozwalającą łagodzić trudności codziennego życia.

Krauze wykazuje się sztuką znakomitego prowadzenia aktorów. W Mecie mają znaczenie zarówno wypowiadane słowa, jak spojrzenia, gesty i milczenie. Ujawniającym się na ekranie subtelnym odcieniom wewnętrznych doświadczeń postaci towarzyszy wręcz werystyczne przedstawianie w scenografii filmu rzeczywistości PRL-u i osadzenie jej w konkretnym czasie historycznym.

Bohaterem filmu Palec Boży jest chłopak z prowincji, który – walcząc o zrealizowanie swojej wielkiej pasji życiowej – trzykrotnie, bez powodzenia, stara się dostać do szkoły teatralnej. Film został bardzo dobrze przyjęty przez krytykę. Podkreślano talent reżysera i wybitną kreację aktorską Mariana Opani.

Tadeusz za wszelką cenę chce zostać aktorem, walczy o to, ale staje się osobą, której się nie powiodło. Rozejście się rzeczywistości i marzeń powoduje wejście bohatera filmu w stan neurozy. Reżyser opowiada o świecie wewnętrznym bohatera przez pokazanie deformacji świata, w którym się on porusza i ludzi, z którymi się kontaktuje. Przez stopniowy proces odrealnienia świata zewnętrznego, pojawianie się scen onirycznych, odzwierciedla zmiany zachodzące w psychice bohatera filmu. Tadeusz chce wykreować swój los stosownie do potrzeby wewnętrznej, wypełnić odczuwane powołanie. Jest gwałtowny, nerwowy, gotowy do walki z przeciwnościami losu, pozbawiony cwaniactwa i sprytu. Jego ambicja i egocentryzm spalają się w zetknięciu z rzeczywistością. Spotyka się kolejno z obojętnością i lekceważeniem, pełnym wychowawczych intencji zdziwieniem, zniecierpliwieniem, a wreszcie z wrogością będącą reakcją obronną osób, które czują się zagrożone przez jego obecność w swoim bezpiecznym trwaniu na zdobytej pozycji.

Bohater filmu napotyka na mur nie do przebycia skonstruowany ze słusznych zasad i obowiązujących praw. Fabuła Palca Bożego, choć osadzona w realiach lat 70. XX wieku, zawiera bogactwo znaczeń i przesłanie wykraczające poza swój czas. Film pozwala na wiele zróżnicowanych odczytań, prowokuje do dyskusji niezależnie od czasu, który upłynął od dnia premiery. Można dostrzec w filmie historię buntu jednostki przeciwko zastygającemu w samozadowoleniu społeczeństwu i potraktować film jako kolejną, po Mecie, zapowiedź nadchodzącej w polskiej kinematografii fali kina moralnego niepokoju.

Bohaterowie filmu Party przy świecach, Niuniek i Aniołek, małżeństwo mieszkające w dużym mieście w blokowisku, otrzymuje zdjęcie od znajomych ze wsi, którzy wkrótce mają złożyć im zapowiedzianą wizytę. Na zdjęciu znajomi stoją na tle willi i drogiego samochodu. Małżonkowie podejmują starania, by także zaimponować gościom swoim stanem posiadania i statusem społecznym. Jest to zadanie trudne, ponieważ nie powodzi im się najlepiej. Niuniek ma jednak pomysł jak tego dokonać. Zapraszają gości do obszernego, dobrze urządzonego mieszkania szefa Niuńka, który wyjechał za granicę. Bohater filmu ma klucze do tego mieszkania ponieważ został poproszony o podlewanie kwiatów. Niuniek podejmuje także starania prowadzące do zdobycia trudno dostępnych produktów, niezbędnych do urządzenia wystawnego przyjęcia. Ponieważ sklepy są puste musi kombinować i szukać znajomości.

Doskonale wyreżyserowany, zabawny film pokazuje w sposób szczegółowy realia życia w Polsce w latach 70. XX wieku, w okresie propagandy sukcesu. Pokazuje codzienność i sposób świętowania oraz zachodzące zmiany obyczajowe. W Polskiej rzeczywistości pojawiają się w tamtym okresie oderwane od kontekstu kulturowego elementy stylu życia społeczeństwa konsumpcyjnego, widoczna staje się tendencja do podnoszenia swojego statusu. Film ujawnia nieprawdziwy, imitacyjny charakter takich zachowań. Niuniek przykrywa dywan gazetami „żeby się nie zniszczył”, wlewa do butelki po koniaku bimber, zachęca gości do sięgnięcia po „skrzydełko wieprzowe”, częstuje zagranicznymi papierosami. Biesiadnikom smakuje zwłaszcza to co drogie i zagraniczne. Goście w czasie przyjęcia opowiadają o swoim życiu mówiąc językiem zapożyczonym z telewizyjnej propagandy. Realia codziennego życia zostały pokazane w filmie bardzo starannie, obejmując scenografię, rekwizyty i zachowania bohaterów.

W filmie Prognoza pogody grupa pensjonariuszy domu starców ogląda w telewizji wiadomości o nadchodzącej zimie, wyczerpujących się zapasach węgla i dezorganizacji gospodarki. Tej samej nocy ciężarówka przywozi transport trumien. Kierownik domu starców, chcąc pomoc produkującej je spółdzielni, zgodził się wykupić zapasy z magazynu. Pensjonariusze jednak o tym nie wiedzą. Sądzą, że trumny są przeznaczone dla nich.

Staruszkowie decydują się na ucieczkę, która jest podjęciem walki o godność i wolność wyboru dotyczącą ich ostatnich dni. Nie kieruje nimi lęk przed śmiercią, ale strach przed śmiercią niegodną. Uciekają by ocalić swoją podmiotowość. Choć każdy z nich ma swoje przyzwyczajenia, poglądy polityczne, określone cechy charakteru w obliczu zagrożenia tworzą solidarną wspólnotę. Przemierzająca bezdroża grupa nie ma przywódcy, wszyscy czują się wolni. W domu starców byli przegrani, stłamszeni i poddani regulaminowi, teraz na nowo odzyskują swoją tożsamość. Są silni i mądrzy. Są zmęczeni, zawzięci, głodni – ale szczęśliwi. Staruszkowie uczą się tolerancji, życzliwości, wzajemnej pomocy, także samoobrony. Pomagając sobie wzajemnie pokonują swoją słabość.

Za uciekającymi pensjonariuszami wyrusza milicyjny pościg z użyciem śmigłowca. Zostają zatrzymani, ale są już innymi ludźmi. Prognoza pogody jest prostą, przenikliwą opowieścią o rodzeniu się międzyludzkiej solidarności i pokonaniu strachu. To kolejny film Antoniego Krauzego, w którym ujawnia się głęboki humanizm – najważniejsza cecha twórczości reżysera.

W filmie Dziewczynka z hotelu Excelsior bohater odpoczywa ze swoją żoną na wczasach w jednym z nadmorskich kurortów. Pobyt na plaży, spacery i posiłki w domu wczasowym  współtworzą wakacyjną rutynę. Znudzony życiem i wypoczynkiem Jan rozmawia na plaży z Inte – 12-letnią dziewczynką, która nawiązuje z nim kontakt prosząc o przypilnowanie psa. Mężczyzna i Inte stają się znajomymi. Dziewczynka jest postacią bardzo tajemniczą. Jest w filmie zjawą, nimfą i aniołem śmierci jednocześnie. Wydaje się mieć wiedzę dotyczącą świata przeżyć bohatera, do których jednak nie może przecież mieć dostępu. Znika i nagle się pojawia. Podaje nazwę hotelu, w którym mieszka, ale takiego hotelu nie ma w mieście. Pojawienie się dziewczynki staje się impulsem uruchamiającym podróż bohatera w świat wewnętrznych doświadczeń, pokazywanych w filmie z właściwą Antoniemu Krauzemu wrażliwością plastyczną. Przed Janem otwiera się szczelina w rzeczywistości, przez którą zaczyna prześwitywać inny świat. Reżyser stosuje płynne, nierozróżniające przejścia między rzeczywistością i coraz mocniej wciągającym bohatera światem wewnętrznej podróży, prowadzącej go ku granicy życia. W tej drodze towarzyszy mu Inte.

Realizm zdarzeń splata się w tym filmie z fantasmagorią i trudno je od siebie oddzielić. Przejścia między rzeczywistością a marzeniem są bardzo płynne, wciągają bohatera i widza w niezwykły, baśniowy świat. Opis życia nadmorskiego kurortu przechodzi w uniwersalną refleksję o życiu. Dziewczynka z hotelu Excelsior jest jak inne filmy Antoniego Krauzego utworem podobnym do swego autora – kameralnym, ściszonym i poważnym.