„Trzecia część nocy” Andrzeja Żuławskiego. Obraz świata wewnętrznego bohatera
Autorem zdjęć do zrealizowanego w 1971 roku filmu „Trzecia część nocy” w reżyserii Andrzeja Żuławskiego był operator Witold Sobociński. Jest to jeden z najważniejszych filmów w dorobku Sobocińskiego, a zarazem jeden z najbardziej niedocenionych.
Film, do którego zdjęcia realizowano w Krakowie, przedstawia świat wojny pokazany przez doznania Michała, granego przez Leszka Teleszyńskiego karmiciela wszy w Instytucie Weigla, z których wytwarzano szczepionkę przeciwko tyfusowi.
W filmie nie ma tradycyjnej konstrukcji zdarzeń, obraz filmowy sytuuje się na pograniczu rzeczywistości i subiektywności świata wewnętrznego. Codzienność świata wojny została pokazana przez pryzmat doświadczenia wewnętrznego. Subiektywna forma, pozostająca w ścisłej jedności z treścią filmu, mówi o labiryntowej przestrzeni wnętrza, oddaje koloryt życia Michała. Kamera jest jednym z bohaterów filmu.
Karmienie wszy własną krwią było związane z bardzo dużym obciążeniem organizmu i wysoką gorączką, sięgającą 40 stopni, która zmienia sposób postrzegania świata, wywołuje wizje i omamy. Bohatera filmu można porównać do człowieka znajdującego się w stanie upojenia alkoholowego, z którego jednak nie może on wytrzeźwieć. Reżyser otrzymał wiedzę o tym czego doświadczali karmiciele wszy od swojego ojca, pisarza Mirosława Żuławskiego, który w czasie wojny był karmicielem w Instytucie Weigla we Lwowie. Najczęściej karmicielami byli przedstawiciele inteligencji, ludzie kultury i sztuki, członkowie Państwa Podziemnego. Karmiciele mieli przywileje w postaci dodatkowych przydziałów żywności i możliwości swobodnego poruszania się po mieście. Pokazane w filmie oprzyrządowanie do preparowania wszy jest autentyczne i pochodzi z Instytutu Weigla, który działał w Polsce po wojnie.
Obrazu wojny pokazanego tak jak w „Trzeciej części nocy” nie było w filmach Polskiej Szkoły Filmowej. Świat obiektywny i świat subiektywny otrzymały tę samą fakturę i organizację światła. W filmie jest obecny obraz doznawania świata niosącego zagrożenie, w którym zacierają się różnice pomiędzy światem materii a doświadczeniem wewnętrznym. Rytm i ruch kamery opowiadają o sytuacji psychicznej bohaterów znajdujących się w sytuacji bez wyjścia.
W obrazie obecna jest estetyka śmierci, dominują barwy rozkładu – zgniła zieleń i brązy. Zaprzecza im ciepłe, jasne światło towarzyszące uczuciu miłości. Jest ono, tak jak miłość, kontrapunktem dla otaczającej bohaterów ciemności świata wojny, a w zakończeniu filmu przyjmuje wymiar sakralny.
W „Trzeciej części nocy” i w zrealizowanym następnie „Weselu” w reżyserii Andrzeja Wajdy, ujawnia się wyraziście stała cecha twórczości operatora Witolda Sobocińskiego. Jest nią rola, jaką w obrazie filmowym pełnią kolor i światło. Sobociński nadaje barwie funkcję dramaturgiczną. Tworzy zestawienia barwne dotyczące poszczególnych scen, opowiadające o świecie zewnętrznym i przestrzeni wewnętrznej postaci.
