Czarna seria polskiego dokumentu
Warszawa 1955-1957
Przemiany, które nastąpiły w Polsce po październiku 1956 roku, nazwane październikową odwilżą, pozwoliły na realizację filmów dokumentalnych mówiących wprost o powszechnie dostrzeganych zjawiskach negatywnych, o których dotychczas nie wolno było publicznie mówić ani ich pokazywać.
Filmy podejmujące takie „palące problemy” utworzyły w polskim kinie nurt określony mianem Czarnej serii polskiego dokumentu. Film Warszawa 56, w reżyserii Jerzego Bossaka i Jarosława Brzozowskiego, poruszał problem życia ludzi w ruinach zniszczonych w czasie wojny domów, w centrum Warszawy, tuż obok nowych gmachów Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, nieopodal wzniesionego w centrum Pałacu Kultury. Wstrząsające swoją wymową zdjęcia pokazują realia codziennego życia, 11 lat po zakończeniu wojny, w kamienicy częściowo zniszczonej przez bombę. Matka, chcąc przystąpić do codziennych zajęć domowych, w trosce o dziecko przywiązuje je do łóżka aby było bezpieczne. Kluczowa, inscenizowana scena filmu pokazuje kilkuletnie dziecko, które wychodzi z mieszkania i rozpoczyna samodzielną wędrówkę zbliżając się do przepaści.
Filmy Czarnej serii odważnie odkłamywały filmowy wizerunek rzeczywistości, domagając się zmian.
W filmie Gdzie diabeł mówi dobranoc, w reżyserii Kazimierza Karabasza i Władysława Ślesickiego, został pokazany Targówek – zaniedbana i najbiedniejsza dzielnica Warszawy. Motywem przewodnim filmu jest piosenka „Jam złodziej, czarodziej” śpiewana przez gołębiarza z Targówka. Młodzi ludzie nie mają się gdzie podziać i spędzają wolny czas na piciu alkoholu, kradzieżach, bijatykach. Ich świat tworzą błotniste ulice, ruiny żydowskiego cmentarza, bazar, bar. Kamera Stanisława Niedbalskiego uważnie obserwuje ubiory, gesty i twarze mieszkańców. Film został opatrzony minimalistyczną warstwą dźwiękową i oszczędnym, pozbawionym optymizmu komentarzem.
Na Targówku od 8 lat trwa budowa Domu Kultury, w którym pozostawieni bez opieki młodzi ludzie mogliby spędzać czas. Budowa jest symbolem zawiedzionych nadziei mieszkańców.
Film Uwaga chuligani!, zrealizowany w 1955 roku, jest inscenizowanym dokumentem w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego. Brali w nim udział aktorzy i statyści. Jest to film początkujący nurt Czarnej serii polskiego dokumentu. Zawiera zmontowaną rekonstrukcję scenek pokazujących ciemne strony życia ówczesnej Warszawy: pijatyki w knajpach, napady wśród ruin, bitwy gangów na ulicach. Prawie wszystkie wydarzenia rozgrywają się w nocy, co podkreśla ich negatywny charakter. Hoffman i Skórzewski pokazują alkoholizm, bandytyzm, wchodzenie młodych ludzi w zgubne dla nich środowisko. Te tematy były wcześniej w polskim kinie nieobecne. Twórcy filmu, absolwenci WGIK – moskiewskiego instytutu filmowego, odwołują się w filmie do doświadczeń radzieckiej szkoły dokumentu. Jest to widoczne w dynamicznym montażu oraz końcowym fragmencie filmu zawierającym przenikanie zbliżenia twarzy matki, której syn został zabity i ujęcia pokazującego morderców. Film ostrzega przed obojętnością wobec chuligańskich zachowań. Zdaniem jego twórców za taki stan rzeczy jest odpowiedzialna społeczna znieczulica.
W czasie realizacji filmu Tam gdzie diabeł mówi dobranoc Kazimierz Karabasz i Władysław Ślesicki poznali grupę młodych ludzi, którym poświęcili film Ludzie z pustego obszaru. Film jest rodzajem spotkania z młodymi mieszkańcami warszawskiej Pragi.
Twórcy zrezygnowali z inscenizacji obecnej w innych filmach z Czarnej serii polskiego dokumentu. Jej miejsce zajęła obserwacja przez kamerę zdarzeń i zachowań bohaterów. Autorem pełnych autentyzmu zdjęć był operator Stanisław Niedbalski. Obecny w pierwszych filmach Czarnej serii sztuczny komentarz, będący jeszcze kontynuacją socrealistycznych wzorców, stał się w tym filmie wyważony i skupiony na opisywaniu zdarzeń. Twórcy unikają jednoznacznych interpretacji.
Młodość była w propagandowych filmach socrealistycznych symbolem postępu i narodzin świetlanej przyszłości. Dokument Karabasza i Ślesickiego przedstawia prawdziwy portret młodych ludzi. Bohaterowie filmu nie interesują się zachodzącymi wydarzeniami, nie angażują się w życie społeczne, są w marazmie. Zostali pozostawieni przez społeczeństwo samym sobie.
Po wielu latach twórcy filmu ponownie spotkali się ze swoimi bohaterami. Byli oni już dorosłymi, prowadzącymi ustabilizowane życie mieszkańcami Warszawy. Dobrze wspominali film, który został im poświęcony.
